Sårbarheit, sårbare statar og kontekstar

Kva  

Sårbarheit dreier seg primært om land i konflikt eller som nyleg har kome ut av konflikt, men samtidig er det òg eit breiare omgrep. Sårbarheit referer ikkje berre til land i konflikt eller med store tryggleiksmessige utfordringar, men som er sårbare òg på andre visse dimensjonar. Termen blir ofte likestilt med land i konflikt fordi dei er definerte som dei mest sårbare land og kontekstar.  

Sårbare statar er prega av fundamentale veikskapar, dei har ofte avgrensa kapasitet, legitimitet, autoritet og kontroll. Dei klarer berre i avgrensa grad å ta vare på grunnleggjande funksjonar.  Ofte evner dei i liten grad å levere tenester slik som helse og utdanning, har ofte svært avgrensa kontroll over eige territorium, klarer ikkje å ta vare på sikkerheita til borgarane, og maktar ikkje i ein tilstrekkeleg grad å utføre offentlege oppgåver. Tilliten i befolkninga til nasjonale og lokale styresmakter er derfor ofte låg.  

Tidlegare refererte ein til sårbare statar, men ikkje til ulike gradar av sårbarheit på ulike dimensjonar. I 2016 la OECD fram ein ny definisjon av sårbarheit. Denne definisjonen vurderer graden av sårbarheit ut frå evne til å handtere utfordringar, risiko og kriser på fem område: nasjonal samhøyrigheit, politiske prosessar og avgjerder, økonomi, miljø og klima, og tryggleik. Dette tyder at eit land kan vere ekstremt sårbart på ein dimensjon, men robust på ein annan. Til dømes, eit land eller kontekst kan vere ekstremt sårbar på dei politiske og sosiale dimensjonane, men berre moderat sårbar økonomisk og miljømessig, og berre svakt sårbar tryggleiksmessig.  

Strategisk rammeverk for norsk innsats i sårbare statar og regionar nyttar OECD sin definisjon av sårbarheit.  

Kvifor  

Det er estimert at over halvparten av dei fattige i verda og 86 % av ekstremt fattige kjem til å leve i sårbare statar og kontekstar innan 2030.  Det er per i dag 1,9 milliardar menneske som lever i sårbare kontekstar. Dette utgjer 24 % av populasjonen i verda, men 73 % av dei ekstremt fattige i verda.  

Det er 33 minst utvikla land (MUL) sør for Sahara, av desse er majoriteten definert som sårbare av enten Verdsbanken, OECD eller begge. Dette er òg reflektert i Fragile States Index der 29 av desse MUL-landa er blant dei topp 61 mest sårbare statane (av ei liste på totalt 179 statar). Talet på land sør for Sahara som er mest fattige, er dermed også dei som er mest sårbare.  

På 20 år har talet på menneske som bur i land med krig og konflikt auka med over 1 milliard, og 2023 var året med det høgaste talet på væpna konfliktar i verda registrert nokon gong. Kvinner og barn og marginaliserte grupper er spesielt sårbare.​ 

I 2022 gjekk 65 % av norsk bistand til land i konflikt, mot under 25 % i 2013.[1] 

Korleis  

Utviklingssamarbeid i sårbare statar er komplekst, og ei rekkje faktorar må takast omsyn til som kan påverke samarbeidet. Vi som gjevarar må ha ei solid kontekstforståing, av aktørar nasjonalt og lokalt, av maktbalansar, og ikkje minst av korleis støtta vår kan påverke denne konteksten. Vi må ha realistiske målsetjingar for kva som kan oppnåast innan gjevne tidsrammer, og ta konsekvensane av at involvering i sårbare statar krev langsiktigheit. Det er òg viktig at støtta vår viser ein stor grad av fleksibilitet i slike settingar, og vi må ha ein høgare toleranse for risiko. Støtta vår må vere konfliktsensitiv, det vil seie ikkje berre unngå å skape konflikt, men positivt påverke stabiliteten lokalt eller nasjonalt. Ikkje minst må støtta vår ha lokalt eigarskap, og vere bygd på ei forståing av skiftande politisk vilje, og at lokale styresmakter kan i nokre tilfelle ha andre hovudinteresser enn utviklingssamarbeid.  

Humanitær innsats i komplekse kriser har ofte båre preg av å bli langvarige, sjølv om intensjonen var kortvarige intervensjonar. Ved betring av samspelet mellom humanitær innsats og langsiktig bistand viser erfaring at sårbarheit blir redusert.  Innsats i sårbare statar treng ei langsiktig tilnærming. 

Kven/kvar 

Mykje av støtta til sårbare statar og stabiliseringsinnsats (sjå òg stabiliseringsside) går igjennom dei multilaterale organisasjonane inkludert FN og AU, og utviklingsbankane inkludert Verdsbanken, i tillegg til ei rekkje fond som er retta mot fred, sikkerheit og stabilisering. Bidrag til aktørar som stør kvinner, fred og tryggingsagendaen er sentrale, slik som UN Women og INGOS.  Men støtte inkluderer òg ulike program til gjenoppbygging av kapasitet til nasjonale og lokale styresmakter eksempelvis innan helse, utdanning, skatteinnkrevjing, finansinstitusjonar og nasjonale departement og direktorat.  

Geografisk spenner dette seg breitt frå Balkan til Afrika sør for Sahara, frå Haiti til Afghanistan.   

Lenkjer

• Strategisk rammeverk for norsk innsats i sårbare stater og regioner
• Fragility, Conflict & Violence (worldbank.org) 
• States of Fragility | OECD iLibrary (oecd-ilibrary.org) 
• States of Fragility 2022 | OECD 
• Fragile States Index | The Fund for Peace 

Kontakt   

For meir informasjon, kontakt Seksjon for forebygging og stabilisering.

[1] Norad, Tall som Teller, 2024.