Åpning av Bjørnsonfestivalen 2023

Bård Vegar Solhjell

Molde, 6. september 2023.

Mitt mål er klart. Eg skal få dokke til å forlate åstedet litt meir håpefulle enn dokke kom.

Ein kan nesten sjåa mistrua i auga dokka. Håpefull? Verda av i dag? Vel, høyr meg ut.

For egentlig er verda ein suksess. Det er berre ikkje så lett å få auge på det. Du ser ikkje skogen for berre tre Men eg er din vegvisar i skogen og skal, om du vil, sjå forsøke å sjå skogen.

Alle i Norge veit at Bjørnson skreiv teksten til Ja vi elsker. Mange har lese Faderen eller Synnøve Solbakken, og dei kan velge seg april når det skulle høve. Færre veit at han budde 10 år av livet i Roma, og var engasjert i århundreskiftets store europiske sak – Dreyfus-saka. Få veit at han stod på barrikadane for det slovakiske folk då det ungarske herredøme forsøkte å undertrykkje deira språk og kultur. Den dag i dag er det gater og plassar kalla opp etter Bjørnson i Slovakia. 

Det er betre kjent at Bjørnson fekk Nobelprisen i Litteratur i 1903, enn at han var medlem av Nobelkomiteen – oppnemnt av Stortinget -  frå 1897-1905

Sånn sett er vår kjennskap til Bjørnson eit ekko av det eg så ofte opplever – Vi sentrerer vår merksemd mot det nære og kjente, ikkje det fjerne men store.

Så vend blikket utover med meg. Frå Molde til Oslo, over Svinesund nedover kontinentet. Der deler vi oss og sender ein ekspedisjon mot det folkerike Asia, ein mot det raskt voksande Afrika og sjølvsagt mot det ein gang så forjetta Amerika.

På dette tidspunktet er det også naturleg å kome med ei generellåtvaring : Det blir tal. Mange tal. Under parolen «Fakta bør ha makta» skal eg forsøke å dokumentere at verda eigentleg er ein suksess. For vi har bak oss 2-3 generasjonar av framgang menneskeheita aldri har sett maken til

I 1997, då eg var ung, reiste eg med ryggsekk i 3 ½ månad rundt i Kina. På landsbygda var det landsbyar utan elektrisitet. Barn gjekk i filler, det var krøtter i gatene. Er eg i Afrika, tenkte eg, sjølv om storbyar som Shanghai var i ferd med å moderniserast.

Ikkje så rart tenkt: Så seint som på midten av 80-talet var fleirtalet i Kina ekstremt fattige. Kina var på nivå med afrikanske land.

Og går vi litt lenger tilbake var det verre. Når den moderne verda stod fram etter andre verdskrigen var det meste av den fattig. Folk flest, 2 av 3 globalt, var i 1950 under grensa for det vi kallar ekstrem fattigdom, at du knapt har noko å leve for. Lut fattig ville Bjørnson kalla det.

I dag er Kina rikt som mange vestlege land, og har nær utrydda ekstrem fattigdom. På dei siste 40 åra har 800 millionar menneske i Kina tatt steget ut av fattigdom.

Globalt er berre 1 av 10  er ekstremt fattige. Utdanning og elektrisitet har gått frå å vere luksusgode til utbredt. Barnedødelegheit er halvert frå tusenårsskiftet, og mødredødeligheit er ned med 40 prosent. Eg stoppar opp ved desse tala, fordi det ofte blir sett på som sentrale indikatorarar for kor bra eit samfunn eigentleg er.

Det er berre tal, tenker du kanskje? Vel, ikkje for dei barna som lever og veks opp i staden for å døy før dei er 5 år. Eller mødrene deira som overlever og kan oppdra dei. 

Denne sakte sosiale og økonomiske framgangen er eigentleg ein revolusjon. I tusenvis av år har livet endra seg lite frå generasjon til generasjon, og utvikling har skjedd uendeleg sakte. Men brått lever dei fleste av oss heilt andre liv enn det foreldra våre opplevde.

I den same perioden vart verda betre på så mange andre måtar.

Sakte men sikkert var langt fleire land demokratiske, og menneskerettar og kvinners rettigheiter styrka si stilling. Handelen auka, og var med på å drive opp den økonomiske veksten. Vi har sett ei rivande teknologisk utvikling. Talet på drepne i krig og konflikt gjekk ned, og etter den kalde krigen har det vore lettare for verda å samarbeide i internasjonale institusjonar.

Eg går gjennom dette ikkje for å late som det er slik lenger, men fordi ein skal uroe seg for framtida på ein realistisk måte. Og først erkjenne framstega vi har bak oss.

Men no har det snudd, det har det.

For første gong på lenge har talet på fattige gått opp dei siste åra. Mange både rike og fattige land opplever økonomisk tilbakegang. Demokratisk framgang er snudd til det motsette, mange land strammar inn rettar og blir meir autoritære. Dei siste tre åra har sju afrikanske land opplevd militærkupp.

Etter Covid og krigen mot Ukraina har det gått i feil retning. Internasjonalt samarbeid er vanskelegare enn på lenge. Litt enkelt sagt – framgongen har stoppa opp, i alle fall for ei stund.

Og, bak lurer den store utviklingsøydeleggaren. Klima. I år har vi verkeleg kjent på klimaendringane, også her i Norge og den vestlige verda. USA har slått over 5000 varmerekordar denne sommaren.

Men det er ikkje vi som er hardast ramma. For klimaendringane rammar blodig urettferdig. Det er dei fattigaste i verda som betalar den høgste prisen. Tørke og ekstremver er ein trussel mot matsikkerheit og menneskeliv. Ta  til dømes Somalia. Dei er no inne i det tredje året med alvorleg tørke. 8 millionar - meir enn halve befolkninga lever med akutt matmangel. Ei av fleire store krisar no.

Klimaendringane sin altomfattande karakter understreker også noko anna.

Vi lever i menneskets tidsalder. Det som vert kalla Antropocen. Vi menneske har for første gong total makt over kloden vår, på godt og vondt.

Og det er her vår reise tar ein spontan omveg (alle gode reiser har ein slik). I tid og rom, til Påskeøya

Det fantes 16 millionar tre  på Påskeøya då ei gruppe polynesiarar gjekk i land der, truleg  rundt år 1200. Øya er bittelita, så det må ha vore  utruleg grønt og frodig der.

Då kaptein James Cook, den britiske navigatøren og oppdagingsreisande kom til Påskeøya ein marsdag i 1774, var det ingen tre att . Dei var hogd ned.

Utan tre kunne ikkje dei 10-15.000 innbyggjarane byggje nye båtar. Utan båtar, ikkje fiske. Utan fiske, ikkje levebrød. Og utan tre og skogdekke, låg jordsmonnet nakent for elementa: Vind, regn, sol. Jorda blei utarma – det gjekk nesten ikkje an å dyrke noko på øya.

Samfunnet kollapset, i hungersnød og sterk befolkningsnedgang.

Det er den amerikanske biologen Jared Diamond som fortel denne historia i boka «Kollaps: Hvordan samfunn går under eller overlever».

Kva tenkte han som hogde det siste treet på Påskeøya? Kanskje han ikkje tenkte. Han gjorde det av gamal vane, eller fordi det var levebrødet hans. Eller av naud?

Historia om Påskeøya er ikkje unik. Men noko er blitt annleis. Smått er blitt stort. Lokalt er blitt globalt. Det vi menneske kunne gjere med ei isolert øy for hundrevis av år sida, kan vi no gjere med verda.

Som karakteren Anker seier i Bjørnsons «Over ævne. Andet stykke»: - Ingen i verden har lov til at gjøre med sit, hvad han vil». Også der klarte Bjørnson å sei det på ei setning, som eg har brukt fleire minutt på fomlande å få fram.

For eit paradoks, at vi lever i den tida då mennesket har tildelt seg sjølv den endelige makt over alt liv, heile planeten, og gjennom det gjort det absolutt nødvendig med tett samarbeid om klima, hav, ulikhet, nedrusting og så mange andre spørsmål. Og så opplever vi likevel at viljen og evna til dette samarbeidet blir svekka, går i revers.

Like fullt, i alt dette, vel eg å vere optimist. Legg merke til ordvalet. Eg er ikkje optimist, eg vel å vere det. Slik Bjørnson vel seg april. Utan samanlikning forørvrig. Dette valet gjer eg ikkje fordi det kjennes betre (det er alltid betre å klage) eller fordi det sel betre (det sel best med dommedagsprofetiar, alle veit det).

Nei, eg gjer det fordi eg meiner erfaring viser at framgang og løysingar er mest realistisk. Eg er empirisk optimist. Mennesket har gang etter gang vist ei enorm evne til å kome vidare når det ser som mørkast ut. Vi har slått tilbake krigar, pandemiar og ekstreme ideologiar. I samarbeid.

Nokre veker etter terrorangrepet 22.7. 2011 arrangerte Aftenposten ein konkurranse. Dei spurte oss lesarar kva det finaste med Norge var. Mange gode forslag kom inn, men det som vant det var “at viss vi finner en vott på bakken på en tursti eller ei skiløype, så henger vi den opp på ei grein i håp om at eigaren skal finne den” Denne smått naive og altruistiske handlinga er kanskje typisk norsk, men altruisme er ikkje typisk norsk – det er typisk menneskeleg. Altruisme, altså evna til å sette andre framfor seg sjølv, er visstnok mennesket som art aleine om. Men å henge ein vott på ei grein er uttrykk for noko meir. Ei form for avansert samarbeid. For om alle heng opp vottar dei finn, aukar jo vår alles sjanse til å få att noko vi mistar.

Mange trur at vi menneske er primært egoistar. Men dei siste tiåra har forsking innan biologi, arkeologi, psykologi vist at avansert samarbeid er det djupt menneskelege, som skil oss frå andre artar. 

Dag O Hessen har vakkert skildra avansert samarbeid i boka som heilt enkelt heiter «Vi». Den handlar om at vi, som naturen, er programmerte til å samarbeide for å overleve. Samarbeid er rett og slett en sentral årsak til vår suksess som art. 

Og det Bjørnson uttrykte for langt over eit hundreår sidan, det er enno meir sant no. Vi har ansvar for kvarandre. Vi må samarbeide. Slik vi har klart før.

Takk for at eg fekk kome tilbake til Bjørnson-festivalen, som byr på noko som opptar meg så sterkt; å forstå verda med eit norsk blikk.

No opnar eg årets festival med optimisme og tru på at dokker også er meir håpefulle no enn då dokke kom.